Çepniler yaşadıkları coğrfayanın zorluklarına ve yerleşim yerlerinin köy olarak da hane olarak da dağınık olmasına rağmen kendi aralarında sosyal dayanışmayı yüksek oranlarda uygulayarak bu zorlukların üstesinden gelmeye çalışmışlardır. Bu zorlu coğrafya aynı zamanda hayatı idame için onları keşifler yapmaya zorlamış ve o zor coğrafyada boy olarak genelde yalnız oluşları, çok fazla karşınanının - edeninin bulunmayışları eski Türk âdet ve geleneklerinin yörede canlı kalmasına da vesile olmuştur. İlk olarak Çepni Türklerinin taşıdıkları isimler yine o zaman Türkiye’nin diğer yerlerinde kullanılanlarla benzerlikler göstermektedir. En başta da Hz.Muhammed ve torunları, damadı Hz.Ali, büyük sahabeler, İbrahim - İsmail - İshak - Süleyman gibi peygamberlerin adları taşınmaktadır. Bu arada Menteşe, Aygud, Durmuş, Tuğrul, Sevündük, Çakır, Ayna Bey, Beğdeş, Sevinç, Tanrıvermiş, Sülü, Gülen, Tatar, Satılmış, Ak Doğan, Tura Bey gibi eskiden kalma Türkçe isimler de sıklıkla kullanılmaktadır (Sümer, TDTD/LVII:12). XV ve XVI. yüzyıllarda Trabzon Sancağında zımmîlerin (gayrimüslim) ve nev (yeni) Müslüman olanların isimleri de şaşırtıcı derecede öz / orijinal Türkçe ve klasik İslâm isimleridir. Şirmerd, Karaca, İskender, Karagöz, Tengrivermiş, Murad, Aykud, Alagöz, Yâr Ahmed, Şahin, Korkmaz, Tur Ali, Hoşkadem, Pehlivan, Sarı, Pîr Nazır, Doğan, Bayram, Balaban, Uğurlu, Hacı, Turak, Timur, Budak, Dursun, Pervane, Çelebi, Memi, Kurt, Şehsuvar, Gazi, Arslan, Birdal, Selim, Sofu, Kirazi, Ayas, Bahar, Köse, Eyne Bey, Kaya, Muhterem, Ferşâd.. bunlardan bazılarıdır (Bostan, 2002:337). Tüm bunlar ve bu isimlerin kulanım yaygınlığı Sancak genelindeki Hıristiyanların kahir ekseriyetinin Eskiçağlardan beri peyderpey gelen Hıristiyan ya da Şamanist (daha doğrusu Göktanrı dini) Türklerden olduğunu göstermektedir. Nitekim XVI. yüzyılda Kayseri Şer’iyye Sicilleri’nde Müslümanlığa ihtidâ eden Karakeçili boyuna mensup Hıristiyan Türklerin Anadolu’da Peçeneklerin devamı olduğu açıkça beyan edilmiştir (Ünal, 1979:197). Hatta Danişmendliler ve Hacıemiroğullarının Orta Karadeniz bölgesini Peçenek Türklerinden aldıkları ifade edilmektedir (Demir, KTS/II:79).

Alemdar Yalçın ve Hacı Yılmaz’ın tespitleriyle ‘Ocaklı Boy’ olan Çepnilerin sancağını taşıyan, buluşma anında açarak altında bütün oymakların Oğuz töresindeki gibi belirli bir düzende toplanmasını sağlayan Alemdar, Bayraktar, Sancaktar gibi ünvanlar ve aynı zamanda günümüzde yer / aile adları bulunmaktadır (HBV/XXXV:13). Günümüzde Karadeniz Bölgesinde sayıları 2 milyon olarak tahmin edilen Çepnilerin ‘ocak’ denilen dinî ve sosyal teşkilatlanma biçimleri yer yer devam ettirilmektedir (Age:13). Çepnilerin oturduğu yörede ve onlara komşu bazı yerlerde Oğuz, Yüreğir (Üreğir), Alayuntlu, Döğer, Kargın gibi Oğuzları teşkil eden boylardan isim konulması diğer Türkmen topluluklarının zamanla Çepni Boyunun sosyal örgütlenme modeline uyum sağladığını göstermektedir (Sümer, TDTD/LVII:12). Bu bağlamda en etkili ve birleştirici, canlı ve güncel olan, aynı zamanda da yaşam biçimi sayılan ‘Yaylacılık’ geleneğinin ve şenliklerinin üzerinde durulmasında yarar bulunmaktadır.  

Teknik anlamda Harşit Havzasındaki yerleşmelerden yaylalara Haziran ayının ortalarında çıkılmaktadır. Yaklaşık 3,5 - 4 ay kadarlık bir süre yaylada kalındıktan sonra Ekim ayının ortalarında yaylalardan inilmektedir. Yaylalara genelde kadın nüfusun göçtüğü, erkek nüfusun ise haftada bir Cuma günleri yaylaya çıktığı ve o günlerde de yaylada ‘Dernek’ denilen şenlikli alış-veriş pazarları[1] oluşturulduğu bilinmektedir (Özey, GGG/1990:333). Yaylacılık terimleri olarak da öncelikle geçici yayla evlerine ‘köm’ adı verilmektedir. Yaylaların bağlı bulunduğu köy sandıklarına ödenen sembolik paralar ise ‘kıtır’ diye tabir edilmekte fakat ödenen bu paralardan dolayı zilliyet iddiasında bulunan kimselerce de sık sık münakaşalar çıkmaktadır (San, 1990:12).

Yörenin eski insanları bunca zorluklar ve atlatılan badiereler hakkında konuşurlarken ‘yayla kuvveti ile ayakta durabildik’ diyerek konunun önemini vurgulamaktadırlar (Keşmer, TSGTG/www.karalahana.com). Bahaeddin Ögel’e göre mantık ile anlaşılamayacak derecede derin bir dilek olan ‘yayla tutkusu’ ve ‘göç çekme’ de denilen komşuların veya başka obaların göçe başlaması Yörük hayatına alışanlar için durdurulamaz bir istek olarak gözlenmektedir (Ögel, 1978:74-75). “Yörüğe göç demektense bir göç çekme kâfidir”, “Göç halinde bir yaylacının babası hastalanınca 3 gün beklenmiş, daha da ölmeyince ‘Yörük kısmı bu kadar ölür’ diyerek hocayı çağırarak ‘Babamı yıkayarak hemen göm’ demiş” gibi söz ve anekdotlar hep yaylacılığın insanımızın nasıl içine işlediğini göstermektedir (Age:75). Bunun yanında Tirebolulu Avni Alp Arslan’ın bir asır önce Türk Yurdu Dergisi’nde yayınlan ‘Türk Adetlerinden Otçu Göçü’ makalesi yaylacılık ve yayla şenlikleri adına konuyu en iyi anlatan örneklerden biri olarak durmaktadır:

“Çepni oymağından olan Tirebolu Türkleri eski törelerinden birini bugün bile korumakta ve yapmaktadır. İşte bu töre ot göçü’dür. Ot göçü nice yapılır, nedir? Anlatayım: Çepni oymağı Trabzon tigresine ilk geldiğinde çadır, otak altında yaşar Türk göçerlerinden idi. Başka göçerler gibi bunlar da sığır, koyun, keçi sürüleri besilerler, bunlar ile geçinirler idi. Yayılan sürüleri ile yaylalara çıkarlar, kışın cenik dedikleri kışlağa, yalıya inerlerdi. Gitgide cenikte evler yaptılar. İyice yerleştiler, çoğaldılar. Yalnız sürü beslemek bunları geçindiremez oldu. Ekin işi ile de uğraşmak gerekti. Artık gildeki (yerleşim) kişiler arasında işler bölünmeğe, ayrılmağa, dağıtılmağa yüz tuttu. İşte: yıl 1’inci ayın sonuna doğru gildeki kocamanlar, koca karılar, çocuklar sürüleri önlerine katar, yaylalara çıkarlar. Son ot ayıklamanın bittiği 4’üncü ayın ortasında cenikte kalan işte bu ekinciler de yaylaya gitmek üzere bir kımıldama, bir derlenme, bir toplanma başlar. Eksikler eklenir. Elde edilecekler elde edilir. Artık delikanlılar, kızlar, gelinler en yeni pusatlarını (giysilerini) giyinirler. Delikanlılar koral, yaraklarını (silahlarını) takınırlar. Kemençe gibi çalgıyı da beraberlerine alırlar. Kamu (tüm) köyün kişileri ayrı ayrı toplanır, küme olurlar. Bir aka günü erden bütün kümeler yola dökülür. Yaylaya doğru yönelir. Kemençe boyuna çalar. Delikanlılar aralık aralık koral, yarak (mermi) atar. Donanma (şenlik) yapar. Türkü söyler, çiğ (nara) çeker, haykurur! Yolda giderken bu kümeler bir birine karışmaz. Karışmamak için de son kerteye kadar çalışırlar! Çünkü: bilerek, bilmeyerek bir birlerini karışırlar ise büyük gürültü olur. Tanrı göstermesin, adam bile düşer! Kümeler çabuk yürür, bir günde yaylaya çıkar. En çok, en sıkı donanmayı yaylada obalara girerken yaparlar. O kadar koral, yarak atarlar, o kadar çiğ çekerler, bank ururlar, haykururlar ki dağlar, tepeler inim inim inler!” (www.tirebolu.org.tr)
 

Yaylacılıkta da belli kurallar ve iş bölümü bulunmaktadır. Örneğin göç öncesi aynı yaylayı kullanan aileler hatta büyük yaylalarda mahalleler ortak bir çıkış günü belirlemekte, kış boyunca ahırda hareketsiz kalmış hayvanlar da dışarı çıkarılıp gezdirilerek hazırlanmakta, yiyecekler ve eşyalar sırt sepetlerine doldurulmakta ve yola çıkan herkese bayramlık elbiseler giydirilmektedir (Öztürk, DKYG/www. karalahana.com). Göç zamanı ise şafak sökmeden kalkılıp hayvanlara zil sesi çıkaran çanlar, boncuklu püsküller ve nazarlıklarla süslenmekte, topluca çıkılan yolda "otçu" olarak adlandırılan gurubun önünde kafilenin güvenliğini ve uçurum kenarları gibi tehlikeli yerlerden geçilirken hayvanların düzenini sağlayan görevliler yer almakta olup mola yerlerinin ne zaman ve nerede olacağına da bu kişiler tarafında karar verilmektedir (Agy/www.karalahana.com). Yaylaya çıkanların ilk işi kış boyunca yıpranan ev ve ahırlarını onarmak, tarla çitlerini düzeltmek ve yakacak odun hazırlamaktır. Sonbaharda havaların soğumaya başlamasıyla birlikte refakatçiler eşliğinde yaylacılar yaz boyu biriktirdikleri ürünlerle köylerine dönmektedirler. Bu arada her yayla döneminde ya çayır biçme işi sırasında ya da köye dönüş öncesinde müzikli (kemençe ve horon), eğlenceli şenlikler düzenlenir. Bunların en meşhuru Temmuz ayının üçüncü Cuma günü yapılan Kadırga Yayla Şenlikleri’dir (Agy/www.karalahana.com). Doğu Karadeniz Bölümü’nün tüm yörelerinde yayla şenlikleri ve yaylacılık olmasına karşın Kadırga, Kazıkbeli, Erikbeli ve Güvende gibi daha çok tanınanları Harşit Havzasında Kürtün havalisinde gerçekleştirilmektedir. Yalnızca Gümüşhane’nin Kürtün İlçesinde 70’den fazla yayla bulunmaktadır. Sadece bunların isimleri bile kültürel açıdan önemli bir zenginlik arzetmektedir:

Huy ve karakter özellikleriyle ise Çepniler tarihî boy adı anlamlarını yaşatmaktadırlar. Hatta bu konuda Tirebolulu Avni Alp Arslan Rize Kazasını darif ederken “İran’da bulunduğu çağlarda hırçın, çeri geçinen Çepnilerin huyları eksiksiz olarak ize tigresindeki Türklerde dahi vardır. Görünüşe göre bunlara Çepnilerin öz yavruları, torunları demek uygun düşer” şeklinde açıklama yapmaktadır (Alp Arslan, TDTD/CV:37). Arşiv belgelerine bakıldığında ise bilhassa XVIII ve XIX. yüzyıllarda şekavet yani eşkiyalık ve geçimsizlik olayları çoğunluktadır. Osmanlı Devleti’nin genel gerileme ve dağılma devirleriyle doğruda alâkalı bu durum tekrar yerel beylerin önünü açmakla beraber büyük çaplı yöresel mücadelelere de sebep olmuştur.

Daha önce değinilen 1732 Espiye Madeni hadisesi bir gurup Çepni tayfasının çıkarmış olduğu bir huzursuzluk olup 1733 Trabzon Valisi Vezir Şahin Paşa tarafından güçlükle bastırılabilmiştir (BOA, 10/667:C..ADL.). 1851 ve 1852 yıllarında ise Çepni aşiretinden olup da eşkiyalık yaparak adam öldürme, gasp gibi uygunsuzluğa sebep olanların ve halka zarar verenlerin şiddetle cezalandırılması yoluna gidilmiştir (BOA, 46/44:A.}MKT.MVL; 51/6:A.}MKT.MVL). Yatanoğlu Mehmed, Kabaoğlu Mustafa ve Alemdaroğlu Arif gibi kimseler bu babda belgelere konu olmuşlardır (BOA/OAR). Bu arada 1874 tarihli bir belge ülkenin geldiği durum göstermesi bakımında ilginçlik arzetmektedir. Gümüşhane’ye bağlı Kürtün ve Kotaş (Kovans) Nahiye Müdürlüklerine atanan Hacı Ahmed Ağa ile Hüseyin Efendi’ye kefil olacak şahıslardan senet alınarak kimliklerinin bildirilmesi istenmektedir (BOA, 5/143:YB..04). Hatta 1879 tarihli bir başka belgede Kürtün Nahiyesi Müdürü Kemal Efendi’nin azledilerek yerine tekrar eski müdür Şerif Efendi’nin tayin edildiği fakat bu kişinin daha önce okuma yazma bilmediği için görevine son verildiği için durumunun Valiliğe sorulması talep edilmektedir (BOA, 1324/85:DH.MKT.). Devlet kazadan sonraki idarî birim olan nahiyesine müdür atamasını yapmakta ama halktan da kefalet senedi istemekte ve okuma yazması dahi olmayan birini tekrar müdür olarak tayin etmeyi düşünmktedir. Bu durum o zamanda adeta alışkanlık haline gelen yolsuzluk ve borçluluk halinin getirdiği çaresizliği de göz önüne sermektedir. 1901 yılında Kürtün Nahiyesinin Müdür Vekili, 1902’de de Kürtün’ün eski, Alaçam’ın yeni Nahiye Müdürü aynı şekilde şikâyete konu olmuşlardır (BOA/OAR).

 

Daha önce de temas edildiği gibi Çepniler tarihî süreçte câhil bir topluluk olmayıp eğitim ve din kurumlarına önem vermişlerdir. 1875 yılı Trabzon Salnamesine göre Kürtün Nâhiyesinde Müslümanlara ait 18 sübyan mektebinde (ilkokul) 144 öğrenci okumakta olup 1 müderris 18 hutebâ (hatipler) kadrosu görünmektedir. İlâveten 13 adet de eimme (imamlar) kadrosu vardır. Hıristiyanlara ait ise 3 okulda 41 öğrenci eğitim görmekte ve 7 kilisede 9 rahip kadrosu bulunmaktadır (San, 199?:10,12). 1876 - 1877 yıllarında yine Salnâmelere göre Kürtün Nahiyesinde 82 Müslüman mektebi, 1 medrese, 40 câmi ve 1 mescid görünmektedir. Bu kurumlarda ise 1 müderris, 13 imam ve 18 hatip görev yapmaktadır (Tozlu, 1998:114). 1888 - 1889 yılları itibariyle Sancak genelindeki 13 medreseden 4’ü Kürtün havalisinde bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Yukarı Uluköy’de bulunan ve 185 talebeye sahip olan Ali Efendi Medresesidir. İkincisi; Harşit’in Manastır Bükü (Manasurbükü) Köyünde bulunan ve 186 talebeye sahip olan ismi belirtilmemiş medresedir. Üçüncüsü; Araköy’deki 187 talebeli Ömer Efendi Medresesi, dördüncüsü de Tilkicik Köyündeki 188 öğrencili İsmail Efendi Medresesidir (Age:116). 1904 yılı Salnamesinde ise Kürtün Nahiyesinde 1’i Nahiye Merkezinde olmak üzere 3 medrese ve 14 mektep hizmet vermektedir (San, 199?:109).

Aynı ilçenin 1990 yılındaki okul sayısı 5’i orta ve 36’sı da ilkokul olmak üzere 41, öğrenci saysı da 639’u orta ve 1.838’i ilköğretim olmak üzere 2.477 olarak kaydedilmektedir. Öğretmen sayısı ise 118 olup Gümüşhane İlinin % 10.2’sini teşkil etmektedir (SG, 1997:61–66).

Harşit yöresi kültürel açıdan bilhassa eski Türk örf ve adetlerinin, efsane ve söylencelerinin yaşatılması bakımından önde gelen yerlerden biri olarak bilinmektedir. Yörede kullanılan takvimdeki 12 ay adı ortak kullanımda zamanla şekillenmiş kelimelerden oluşmaktadır (www.kazikbeliyaylasi.com):

 

Buna benzer şekilde sadece yöreye mahsus bir yemek kültürü ve yemek çeşitleri de bulunmaktadır: Cırıtta, Darı (Mısır) Ekmeği, Fetir, Gücüktene, Helle, Işgıldırik, Kara Lahana, Kavut, Kete, Kürtün Somunu, Dibleğe (Pirinçli), Madımak, Sırgan, Turşu Kavurma, Darı Yarması, Yağlaş ve Yemlik (www.kazikbeliyaylasi.com). Yine yörede kemençe eşliğinde oynanan ve mahallî simge olan horonlar da çeşitlilik ve zenginlik arzetmektedir: Açık Horon, Ağır Horon, Alaca Horon, Atlama Horonu, Bıçak Horonu, Deli Horon, Düz Horon, Karma Horon, Kılıç Horonu, Kız Horonu, Rahat Horon ve Sallama Horonu (www.kazikbeliyaylasi.com). Yörede eski Türk inançlarından ve yaşantısından kaynaklanan birçok adet ve alışkanlık bulunmaktadır. İslâm öncesi Türk kültüründen ve Göktanrı / Şamanlık gibi eski Türk dinlerinden kaynaklanan bu alışkanlıklar halkın daha çok doğum öncesi inançları, çocuklarının kız ya da erkek olmaları, uzun yaşama ve iyi bir mesleğe sahip olma istekleri gibi konularda kendini belli etmektedir. Doğadaki varlıkları ruhu olan canlılar gibi kabul etmek ve kutsallığına inanılan toprak, su, ağaç gibi varlıklardan yardım ummak İslâmiyet sonrasındaki velilerden / evliyadan yardım dilemekle benzer görülmektedir (Gökdağ ve Kuruca, GETİİ/www.kazikbeliyaylasi.com). Yöredeki bu halk inanış ve alışkanlıklarından bir kısmı karşılaştırma yapılabilmesi bakımından aşağıda sıralanmaktadır:

Eski Türklerdeki muska / tılsım kullanmak âdeti ve bu tılsımların her türlü belâlardan, âfetlerden koruyacağına dair inanç çok yaygındır. Yapılan sihri engellemek için kurşun döktürme âdeti Şamanizmin kalıntılarındandır. Kurşun döktürme işi hem kötülüklerin bertaraf edilmesi için hem de iyiliklere kavuşmak için yapılmaktadır. Halk inançlarında birtakım uğur veya uğursuzluklar da aranır. Hıdırellez"de doğacak çocuk ve buzağıların sakat doğma­ması için tarlaya sebze tohumu ekilerek sakatlığın ve hastalığın tohumlara geçeceğine inanılır. 1 Mart günü evlere uğurlu sayılan bir kişi getirilir. Bu kişi genellikle çocuklardan seçilir. ‘Mart Bozumu’ adı verilen bu işlem sa­yesinde o yılın bereketli geçeceği inancı çok yaygındır. Baykuş ötmesinin uğursuzluk sayılması, bu mahalde bir kişinin öle­ceğine delâlet sayılır. Aynı şekilde köpek uluması da uğursuzluk sayıl­makta yine bir kimsenin öleceğine işaret kabul edilmektedir.” (Gökdağ ve Kuruca, GETİİ/www.kazikbeliyaylasi.com)

Giresun Yöresindeki Bazı İnanışlar başlıklı araştırmasında Hayrettin Günay, Çepnilere ait âdet, inanış, batıl itikat, hurafe ve benzeri alışkanlıkları derlemiştir. Birçoğunun yalnızca bu yöreye değil Türkiye geneline ait olduğu hatta Türkiye dışındaki Türk toplulukları içinde de yaygın olduğu görülmektedir. Bu derlemelerin bazıları yine yerellik - genellik mukayesisi bakımından aşağıda listelenmiştir:

                                                                (Günay, GYBİ/www.karalahana.com)

Yörede yaptığımız kişisel görüşmelerde de halk kültürüne yerleşmiş birtakım bilgiler kimi zaman bütünlüklü kimi zaman rivayetlerle karışık olarak beyan edilmiştir. Örneğin Tirebolu’ya bağlı Kuskunlu Köyü isminin ‘Eğerin düşmemesi için atlara vurulan bir gem’ diye tarif edilmesi ve köyde at ile katırın yaygın olması bir bütünlük arzetmektedir (Kişisel Görüşme, 2010e). Üç asırlık bir Çepni köyü olan Kuskunlu’nun ‘Otçu Şenliği’nin ise Kazıkbeli Yaylası’nda yapıldığı ilâve edilmektedir (Agg,2010e). Kürtün’e bağlı ve önceki yüzyıllarda Çepni kışlağı olarak kullanılan Süme Köyü halkı ise köyün tarihinin Sümerlere kadar uzandığını düşünmektedir. Yaylaya çıkış bayramı olarak da hem Kadırga hem de Erikbeli Yaylaları kullanılmaktadır (KG, 2010f). 600-700 yıllık bir köy olarak tarif edilen ve kurulduğundan beri aynı isimle devam ettiği belirtilen Espiye’ye bağlı Çepni Köyünün de Çorak Yaylası ve Karaovacık Şenlikleri’yle ilgisi bulunmaktadır (KG, 2010g). Bu köyün 455 yıllık camisinin temel duvarları ve eski giriş kapısı yerinde durmaktadır. Ayrıca cami önündeki mezarlıkta çok eski olmadığını düşündüğümüz tarihî mezar taşları da bulunmaktadır. Doğu Karadeniz Bölümü’nün her tarafında yaygın olarak kullanılan ve Harşit yöresinde ‘varangel’ olarak adlandırılan sarp arazilerde vadi veya uçurum aşmak amacıyla karşıdan karşıya ya da aşağıdan yukarıya kullanılan ilkel teleferik/telesiyej diyebileceğimiz taşıma düzeneğinin Çepniköy yolu üzerindeki çokluğu gözden kaçmamaktadır. 

Çanak çömlek yapımından kaynaklandığı düşünülen Çanakçı isminin yanı sıra Çanakçı’ya bağlı ve Cenevizliler zamanından kaldığı iddia edilen bir kaleden[2] ismini alan Kaledibi adlı Çepni köyü (Kişisel Görüşmeler, 2010h; 2010i) de hem pazarıyla hem de hâlâ kullanılan âdet ve edevatlarıyla insan üzerinde tarihî ve kültürel izler bırakmaktadır. Kaledibi Köyü Camii yanındaki mezarlıktaki mezar taşlarının neredeyse tamamına yakınının ay-yıldızlı olması dikkat çekmektedir. Bir başka dikkat çekici köy de Güce’ye bağlı Arpacık Köyüdür. I.Dünya Savaşı’nda Ruslarla mücadele eden Hacı Hamdi Paşa Alayının konuşlandığı kabul edilen Arpacık Köyü yetiştirdiği âlimlerle de tanınmaktadır (KG, 2010d). Mihrabı, minberi ve ahşap iç balkonu tarihî dokusunu korumuş gibi gözüken 5 asırlık Arpacık Câmiinin hemen önündeki şadırvanın da tarihsel özelliğini koruduğu görünmektedir. Ayrıca şadırvan kemerinin alnında bulunan mermer figür Türk mezar taşlarında bulunan zambak figürüne benzemektedir. Köy mezarlığında da ulu bir ağacın dibindeki mezar taşında köyün kurucusu Şıh Menteş ve oğlu Zeynel Abdidin’le ilgili “Bu köyde durup namaz kılan, oruç tutan yesin ekmeği ile aşını / Oruç tutup namaz kılmayan yesin toprağı ile taşını” beyti yer almaktadır.

Yörenin bir diğer ilçe merkezi olan Güce’nin adınınsa güçten ya da yerel sülâlelerden olan Güceftenoğulları’ndan geldiğini öne sürülmekte (Kişisel Görüşme, 2010d) ve beldenin 1910 yılından itibaren yerleşim yeri olmaya başladığı ifade edilmektedir (KG, 2010k). Güce’nin önce sahilden gelen ve Gelevera (Karaovacık) Deresi üzerinden yüksek köylere çıkan yol güzergâhında düzlük yerde bir dinlenme yeri (kahvehane) açıldığını söyleyen araştırmacı Ahmet Kufacı, bugün pek belirli olmasa da yöredeki Çepnilerin 1480’lerde Bektaşî geleneğini benimsediklerini de beyan etmektedir (Agg, 2010k). Eski adı Harşit olan Doğankent’le ilgili daha önce ayrıntılı olarak çeşitli birlgiler verilmiş olup kişisel görüşmelerden buna ilâve edebileceğimiz birkaç husus olacaktır: Birincisi; Pinti Yaylasında bulunan ve Şah Cüneyd gibi Hasan Ali gibi kimselerin adıyla anılan mezarlıklardır (KG, 2010a). Şah Cüneyd’in, Şah İsmail’in dedesi ve Şeyh Haydar’ın da babası olan Şeyh Cüneyd (ö. 1460) olma ihtimali inceleme konusudur. Hasan Ali’nin de Akkoyunlu Uzun Hasan’ın yendiği Karakoyunlu Cihan Şah’ın oğlu Hasan Ali Bey (1468) veya Şeyh Haydar’ın oğlu Sultan Ali (ö. 1500) olasılığı bulunmaktadır (Sümer, 1992a:37-38; Sümer, 1992b:11-12). İkincisi; yörenin yemek kültürüne ilâve edebileceğimiz Doğankent’e özgü ve sarımsaklı mantının değişik bir şekli olan ‘Siron’ yemeğidir. Üçüncüsü de yine yöreye ait ve olumsuzluk bildiren ‘Çepnilik yapma’ deyimidir (Kişisel Görüşme, 2010a). Aynı olumsuz çıkarım Kürtünlü akademisyen Osman Köse’nin tespitlerinde bulunmakta hatta Alevîlik çağrıştırdığı için yörede Çepni kelimesi pek kullanılmamaktadır (KG, 2010m).

Bundan başka yöresel araştırmalarımızda Harşit ve Çepni tarihiyle ilgili tespit ettiğimiz 3 merkez bulunmaktadır: 1.Taşlıca (Dinî), 2.Süme (Kültürel), 3.Bedrama (Tarihî). Kürtün İlçe Merkezi olan Uluköy’ün 2-3 km. kuzeybatısındaki Taşlıca Köyü sadece Güvenç Abdal Ocağı’nın sürdürücüsü olması hasebiyle değil yörenin ilk camisi olma hüviyetindeki ve hâlen tarihî dokusunu yer yer gözlemleyebileceğinmz bir özelliktedir. Köydeki eski evler, serenderler ve diğer malzemeler Hüseyin Güvendi’nin tasarrufunda bulunan Güvenç Abdal Ocağı’na ait Padişah Fermanı, Şecere, Zırh, Kılıç ve Güvenç Abdal Suyu ile birlikte birçok araştırmacının da çalışma konusu olmaya devam etmektedir. İkinci bahis konusu olan Süme Köyü ise hem oldukça büyük ve modern bir köydür hem de insan fizyolojisinden ev mimarîlerine varıncaya dek buram buram tarih kokmaktadır. Yörenin Safranbolu’su diyebileceğimiz Süme’de (Suma) Pontus/Roma döneminden kalma ve gözetleme / savunma amaçlı kale kalıntıları, tarihî hususiyetleriyle Süme Câmisini, caminin önündeki mezarlıkta bulunan fesli-sarıklı mezar taşları, Safranbolu evlerine ve birbirine benzeyen eski Süme evleri, yörede ‘serender’ adı verilen tahıl ambarları ve ‘bagen’ adı verilen ahşap muhafazalı ot yığınları, ‘lazut’ da denilen mısır tarımının kurutma askıları, ‘köm’ adı verilen küçükbaş hayvan ağılları, Harşit Nehrinden su getirmek için dev kayalıklara oyulmuş olan su kanalları ve dere üzerinde tarihî bir eser gibi duran su değirmeni köy halkının misafirperverliği ve Ortaasya’yı andıran çekik gözleriyle birlikte inceleme ve araştırma yapmak isteyenler için hazır beklemektedir. Köyden Özkürtün ve Kürtün Barajı manzarası da fotoğraflık olarak durmakatdır. Süme’nin bir mahallesi gibi duran Konacık Köyü ise sosyo-kültürel olarak Süme’yle benzer özellikler taşımaktadır. Üçüncü olarak tarihte oldukça meşhur olan Bedrama (Bedreme, Bedirme) Kalesi ise oldukça zor ve çileli bir çıkıştan sonra hem bir büyük seyir keyfi vermekte hem de adeta bir tarih hazinesi zenginliği bahşetmektedir. Doğankent - Tirebolu asfaltından denize yakınlaşıldığında yoldan 3 km. içerdeki Örenkaya Köyü civarında bulunan kaleye tırmanmak için önce patikayı sonra dik merdivenden yanlardaki demirlere tutunarak gerekmektedir. Kalede su sarnıcı, tünel, mazgal gibi tarihî dokuların haricinde bir bayrak direği ve eski bayrakla beraber yerde kırılmış vaziyette bir de kitâbe bulunmaktadır. 1997 yılında Tirebolu Kaymakamı Muammer Kutlu tarafından yaptırıldığı anlaşılan mermer yazıtta bayrak direğinin yapılması ve göndere Türk Bayrağının çekilmesi anlatılmaktadır.

Harşit Çepnilerinin hem tarihî merkezi hem de çevre il ve ilçelere yayılma üssü olan Kürtün’ün kelime olarak etimolojik anlamına baktığımızda; birincil anlamda ‘sertleşmiş, buzlanmış kar’ manasına, ikincil anlamda da ‘palan, semer’ gibi manalara geldiği görülmektedir (Püsküllüoğlu, 1995:692). Halk dilinde ‘yük hayvanlarına vurulan ağır semer’ veya coğrafyanın zorluğundan da etkilenerek ‘eşek semerinin ters çevrilmiş hali’ gibi anlamlar dile getirilse de “kürtün” kelimesi ve tüm türevleri (kürtüm, kürtük, hürtük, kürdük..) ‘donmuş ve beklemiş kar’ anlamında buluşmaktadır (Develi, 1960:?). Kürtün’ün bir başka özelliği de Avrupa’nın en yüksek anıt ağaçları olan Doğu Karadeniz Köknarı (Göknar) ve Doğu Ladinine sahip olup 120 cm. çap, 60 -70 metre uzunluklarıyla rekor kırmaktadırlar (Üçüncüoğlu, 1998:459–461). Bu anıt ağaçların bulunduğu ormanlık alanlar Kürtün İlçe Merkezinin 10 km. kadar güneyinde olup Örümcek Ormanları olarak nitelendirilmektedirler. Bu anıt ağaçların yaşlarının da 170 - 200 yıl civarında olduğu hesaplanmaktadır (San, 1990:14)

Son olarak giysi kültürü ele alındığında; yörede semt pazarlarında ve yayla şenliklerinde daha çok kadınların / genç kızların yerel kıyafetleri giyme alışkanlıklarını sürdürdükleri gözlenebilmektedir. Erkeklerin ise güne uygun toplumsal giyim tarzını benimsedikleri görülmektedir. Kıyafetle alâkalı Şalpazarı hem üretim açısından hem de kullanım zenginliği açısından dikkati çekmektedir. Adından da anlaşıldığı gibi eski zamanlarda şal üretilip pazarlanan bir yer olan nam-ı diğer Ağasar geleneksel kültürü koruma ve yaşatma adına daha tutucu bir görüntü vermektedir. Sarı, kırmızı gibi canlı renklerin ve çiçek süslerinin kullanıldığı (Korkmaz, TAKG/www.belgeler.com) Çepni kadın kıyafetlerinde bele sarılan keşan peştemalın altına eskiden canfes de denilen üçeteğin giyildiği bilinmektedir. Daha üstte entari ve üzerinde yelek ya da hırka, en başta ise boyalı yaşmak ve çember[3] bulunmaktadır. Çoğu zaman çemberin de üzerine yazma denilen başörtüsü (tülbent) örtülmektedir (Altınkaynak, DKÇK/www.ufukotesi.com). Alttaysa fildegöz desenli yün çorap ve ayakta kara / naylon lastik bulunmaktadır. Bazen de yemeni adı verilen deri çarıklar giyilmektedir. Gümüş tepelikler, hasır bilezikler ve nazarlık boncuklar da süs ve aksesuar olarak kullanılagelmektedir (Agy/www.ufukotesi.com). Erkeklerde ise hâkim yaka beyaz gömlek, üstüne düğmeli yelek, belin üzerine bağlamalı aba, altına zıpka, daha altta çizme veya çapula denilen ayakkabı, başta kabalak, aksesuar olarak da muska, hamayıl ya da kama kombinezonu tamamlamaktadır (www.karalahana.com).

Kürtün Çepnilerinde kız çeyizinin ilk malzemelerinden biri yağlık adı verilen kolsuz tezgâh dokuması olup kimi zaman da hazır alınan kumaşın işlenip kenarlarının oyalanmasıyla birbuçuk karış olarak hazırlanmaktadır. Çepni kadın giysilerin vazgeçilmezlerinden biri olarak televizyon programlarındaki türkücülerde ve halk oyunları ekiplerinde özellikle kullanılmaktadır (Gülşen, KD/K:1). Başa takılan yaşmak oyalı, pullu ve genelde beyaz renktedir. Gömleğe ise göynek denmektedir ve ketenden yaplmaktadır. Entari ya da eteğin boyu hep diz altından biraz aşağıda olup topuklara kadar uzanmamaktadır. Entarinin veya eteğin altına giyilen diz altı lâstikli şalvarın Çepnilerdeki adı şalvar değildir. Kocaman kare bir kuşak üçgen oluşturularak elbisenin üstünde bele bağlanmakta ve kuşağın üzerinden peştemala raptedilmektedir (Agy:2). Çepnilerin genelde orta yaştaki muhtarları elden geldiğince modernlikle geleneği buluşturmakta; belden dizlere kadar bol ve ayağa doğru indikçe daralarak zıpkalaşan bir pantolon, paçaları ayaktaki yün çorapların içine konulmuş, üstte cepkeni andıran siyah bir yelek, yeleğin alt düğmesine tutturulmuş saat zinciri, yan cepte saat ve boyunda üçgen bir muska takarak bir sentez oluşturmaktadırlar (Agy:2).      

 

Çepnilerde en belirgin ve en yagın edebî ürünler efsaneler olarak görülmektedir. Eski Türklerdeki destan geleneğine benzeyen ve İslâmiyetle birlikte menkıbe geleneğiyle de birleşen bu efsaneler rüya gibi iç içe geçmiş hadiseleri fakat çok geniş bir hayal gücüyle birlikte hikaye edilmektedirler. Hatta bu efsaneler o kadar etkili olmuştur ki yöreyle ilgili tarihî olay ve kavramlar genelde bu efsanevî bilgilerle açıklanma yoluna gidilmektedir. Bunların en çok bilinenleri ise şu şekilde sıralanmaktadır (www.kazikbeliyaylasi.com):

 

Bu efsanelerden Harşit Havzasındaki Çepni yerleşmeleriyle ilgili örnek birer numune halinde sunmakta fayda bulunmaktadır. İlk olarak Çanakçı yöresinden “Gelinkaya Efsanesi paylaşılacaktır (GE/www.kazikbeliyaylasi.com):

İkinci sıradaki Güce yöresinden “Elik[4] Keçi Efsanesi” ise hem çevre ve hayvan hakları bilinci hem de inanç özellikleri bakımından dikkat çekmektedir (EKE/www.kazikbeliyaylasi.com):

Üçüncü sıradaki “Kasım Dede Efsanesi” tarihî kişiliklerin biraz gerçeküstülük katılarak baştan geçen olayların anlatıldığı geniş bir bilgi hazinesidir. Efsane Tirebolu yöresine ait bulunmakta olup Çepnilerin manevî öncülere verdiği önemi, gösterdiği hürmeti ve onlardan hep keramet beklendiğini dercetmektedir (KDE/www.kazikbeliyaylasi.com):

Dördüncü sırada ise havzanın kültür merkezi sayılan Kürtün yöresinden “Üvey Ana Efsanesi” yer almaktadır. Temel Bükrüoğlu’nun Emine Keskin ve İpek Bükrüoğlu adlı kaynak kişilerden ‘Söğüteli Köyünden İlginç Bir Sevgi Masalı’ yan başlığıyla derlediği bu efsane bitmek bilmeyen bri macera gibi iç içe geçmiş ardşık bölümlerden oluşmaktadır (ÜAE/www.kazikbeliyaylasi.com):

Efsanelerin haricinde yörede yaygın olan kemençeli atma türkü geleneğiyle oluşturulan maniler bulunmaktadır. Bu manilerde de Çepnilerin yaşam biçimi, insan sevgisi, doğal çevre ve mizah gibi unsurlar başı çekmektedir. Bunlardan birkaç tanesi yine örnekleme bâbında ve az sözle çokça kültür unsurunun anlatılması hasebiyle aşağıda sıralanmıştır (San, 1990:404–587; Pir, 1996:62–121):

Yörede konuşulan ağız ve yerel üretimli sözcükler bakımından da Çepni kültürü farklılıklar arzetmektedir. Örneğin Gümüşhane’nin Kürtün yöresi konuşma dili olarak Gümüşhane ve ilçelerinden çok Giresun ve sahile yakın ilçelerine benzerlikler göstermektedir. Karadeniz ile İç Anadolu’nun bir karması sayılabilecek bu mükâleme tarzı Kürtün Uluköy’den İbrahim Olgun adlı kişinin köyün su işiyle ilgili doğal konuşmasıyla kaydedilmiştir (San, 1990:345-346):

Bundan başka bir de yöresel kelimeler ve kavramlar bulunmaktadır. Türkiye’nin her yöresinde rastlanan ve sürekli kelimelerin fonetiğiyle oynanarak üretilen bu kelimeler Harşit vadisi boyunca yerleşik olan Çepniler arasında ortak anlamlar ihtiva etmektedir. Yine bunları örneklemeye çalışırsak şu şekilde sıralanabilir:

                                                            (San, 1990:179–300)

Bu söyleyiş şekilleri ağırlıklı olarak Kürtün yöresine aittir. Yine aynı yöreyle ilgili hususî kelime ve sözcükleri ise şöylece sıralamak mümkündür:

Zizil = solucan (San, 1990:440–599; Pir, 1996:166–175)

Son olarak bazı araştırmacıların tespit ettiği bir gizli dil olarak Çepni Dilcesi bahse konu olup ağırlıklı olarak Manisa yöresi ve Alevî Çepnilerde kullanıldığı için konuya dâhil edilmemiştir. Efdal Sevinçli’nin araştırması olan ‘Özel / Gizli Bir Dil: Çepni Dili’ adlı çalışma bu konuda önemli bir kaynaktır (www.yasar.edu.tr). Palleci / Bakırcı Dili olarak da betimlenen bu dilce özellikle o yörede Çepnilerin bilhassa inançlarından dolayı dışlanmalarından ötürü[5] kapalı bir toplum olarak kaldıkları ve kendi aralarında Türkçeye uygun eklerle ürettikleri yeni kelimelerle tanımlanmaktadır (Sevinçli, ÖGBDÇD/www.yasar.edu.tr). Bir de Çanakçı’da 350 - 400 yıllık mazisi olduğu söylenen ve her yıl festivali düzenlenen ‘Islık Dili’ veya ‘Kuş Dili’[6] var ki uzak mesafelerde 6 sesli harf üzerinden biraz da şifreli bir şekilde haberleşmenin yöntemi olarak bilinmektedir (www.karadenizgezi.com).

---